Tibet’i (Cevizli) Kadetral Kilisesi

Selda Uygun

Tibet’i (Cevizli) Manastır Kilisesi Artvin İlinin, Şavşat İlçesinin, Cevizli Köyünde yer alır ve İmerhev Irmağı’nın sağında verimli bir araziye konumlanmıştır¹. Gürcü kroniklerinde “Şavşeti” ismiyle anılan yerleşimin Yunan ve Bizans kaynaklarında ismi geçmemektedir. Bagrat Hanedanlığı zamanında güçlü bir beylik olan Şavşeti Gürcüce’de “kara orman” manasına gelmektedir².

Tao Klardjeti Bölgesinde inşa edilen beş büyük katedralden birisi olan yapının etkinliği on yedinci yüzyıla kadar sürmüştür. Bölgede bu yüzyıla kadar varlığı bilinen Hıristiyan halk için önemli bir ibadet merkezi olan kilisede çok sayıda elyazma eser yazılmış ve kopyalanmıştır. Kilisenin kendi işlevi dışında cami ve tiyatro salonu olarak da hizmet verdiği bilinir. 1885 yılı yapı için önemli bir yıldır. Bu yıl kiliseye düşen yıldırım yapının kubbesine zarar vermiştir. 1953 yılında ise kilisenin kubbesiyle beraber batı haç kolu tamamen yıkılmıştır³. Kilisenin plan, cephe, kesit çizimleri ve kapsamlı incelemesi ilk kez A. Pavlinov tarafından 1888’de yapılmıştır.

Tibet’i (Cevizli) Manastır Kilisesi serbest haç planlıdır ve doğu-batı doğrultusunda 22.80 metre, kuzey-güney doğrultusunda 22.40 metre ölçülerindedir. Yapı; naos, apsis, pastoforium odaları ve kuzey, güney ve batı yönlerindeki haç kollarından oluşur⁴. Yapılan araştırmalarda yapının en az beş farklı dönemde onarım/yenileme geçirdiğini göstermiştir. Kilisenin, Gürcü Kralı Kuropalat Gurgen’in oğlu Aşot Kuhi tarafından 889-914 yılları arasında inşa ettirildiği bilinir. Aşot Kuhi’ye ait olan ve kabartmalı teknikle yapılan figür, yapının içerisinde, batı haç kolunda yer almaktaydı. Bu figürde Aşot, ellerinde, inşa ettiği kilisenin bir maketini tutarken tasvir edilmiştir⁵. Figür belgelendiği zaman, sağ eli ve kilise maketinin büyük kısmı kırılmış, yüzünün ve vücudunun pek çok yerinin zarar gördüğü anlaşılmıştır.

Gürcü kiliselerinde kiliseyi yaptıran baninin bir nevi imzası sayılabilen bu kabartmalar kilisenin içerisinde olabildiği gibi cephelerinde de yer alabilmektedir. Ayrıca kilisenin cephelerindeki diğer bezemeler, İşhan Kadetrali ve Yeni Rabat Kilisesinin cephelerindeki bezeme programıyla benzerlik gösterir⁶. Kilisede duvar resimleri de vardır. Doğuda yer alan apsis yarım yuvarlağının içerisinde ve güney haç kolunda tespit edilebilen duvar resimleri yapının anıtsallığını taçlandırır niteliktedir. Apsiste, “Tahtta Oturan İsa” betimlemesiyle öne çıkan kilise, Gürcü Sanatını, ortaçağ anıtsal resim sanatının başlangıç noktası haline getirmesi bakımından önemlidir⁷. Ayrıca benzer duvar resmi programları bölgedeki kiliselerden Dolishana, Tibet’i, Haluli, İşhan, Dörtkilise ve Öşki’de yer alan duvar resimleriyle teknik anlamda örtüşmektedir. Bu durum Tao-Klardjeti Bölgesi dini yapılarının ortaçağ anıtsal resim sanatının öncülleri konumuna getirmiştir.

Tibet’i (Cevizli) Manastır Kilisesi, inşa edildiği yıldan itibaren bölgede yer alan katedral kiliselerinden birisi olması sebebiyle yenileme/onarım vb. geçirerek varlığını uzun yıllar korumuştur. Anıtsal boyutta yapılan, cephe süslemeleri, duvar resimleri, malzeme-teknik özellikleriyle Gürcü Kiliseleri içerisinde öncül bir yere sahip olmuştur. Yapının manastır topluluğunun bir parçası olarak düşünüldüğünde bütün bu verilerin ne anlama geldiği ve çağına göre oldukça büyük bir coğrafi alanı kapladığı söylenebilir. Kafkaslardaki Ortaçağ dini kültür ve geleneğin tanığı olan bu yapının kültürel miras içerisindeki yeri büyüktür.