Hemşin toplumu ve yaylacılık | Hasan Azaklı (Emekli İlköğretim Müfettişi /Eğitimci-Yazar)
Yayla ve yaylacılık kültürü Hopa’da Hemşin toplumunun yaşamında vaz geçilmez bir yaşamsal örüntüdür.Yaylaya çıkış zamanı geldiğinde hummmalı bir hazırlık çalışması başlar, insanların benliğini büyük bir heyecan sarardı.
Yaylaya çıkmadan öncesi günlerce ailece çıkış hazırlıkları yapılır, yaylaya çıkış zamanı sabırsızlık içinde beklenirdi. Aynı heyecan yayladan dönüş zamanında da yaşanırdı. Hayvancılıkla geçimini sürdüren aileler için yaylalar bulunmaz bir mimettir. Yaylanın otlaklarında beslenen hayvanlar daha sağlıklı ve verimli bir yapıya kavuşmaktadır.Aynı şekilde yazları Hopa’nın bunaltıcı ve nemli havasına karşı yaylalar insanlar için tam bir sanatoryum gibidir.Yaylanın soğuk suyundan içen,yaylada kesilen hayvanların eti ile beslenen insanlar en sağlıklı yaşam biçimi ile yaşamaktadırlar.Hele çocuklar için yayla sonsuz bir oyun alanı,alabildiğince özgür bir ortam demektir.Geniş yayla düzlüklerinde çocukla binbir çeşit oyunlarını oynuyarak yaylanın tadını çıkarırlar.Hayvancılık yapanlar yaylada hayvanların sütlerinden kışlık yağ,peynir gibi temel besin gereksinimini hazırlarlar.
Yaylaya Çıkış:
Motorlu ulaşım araçları icat edilmeden evvel ve motorlu taşıt araçları yaygınlaşmadan önce yaylaya hayvanlar nisan ve mayıs aylarında köylerden çıkılmaya başlanırdı.Hayvanlarla birlikte kap,kacak,giyecek,yiyecek malzemeleri ile diğer gerekli araç ve gereçler atlara yüklenir yaylaya çıkmak için köylerden yola konulurdu.Yollarda konaklanır.Hayvanlar konaklama sırasında dinlendirilir,insanlarda kendini dinlendirirdi.Ardanuç tarafından yaylaya gidenler Borçka’da Dakvara deresi kenarında,Artvin’de Sinkot’ta,Tolgum’da,Ardanuç’ta Harhan’da konaklama yapılırdı.
Motorlu araçların yaygınlaşması üzerine,yaylaya kamyonlarla çıkılmaya başlandı.Kamyonlarla çıkılırken kamyon üzerine yaylaya gidecek hayvanlar, ile birlikte insanlar için gerekli kap,kacak,giyecek,yiyecek malzemeleri ile diğer gerekli araç ve gereçler yüklenir,insanlar da kamyonun üzerine binerek yol boyunca türküler söyleyerek yaylaya çıkılırdı.
Günümüzde ise yaylaya hayvanlar kamyonlara yüklenerek gönderilir,insanlar ise kendi araçları ile (minübüs,otomobil,pikap v.b araçlarla) çıkmaya başladılar.
Yayladan iniş:
Köy takvimine göre “Ağustos Yirmi” dedi mi yayladan dönüş göçleri başlar. Bazıları, Ardanuç eteklerinde eğer yerleri varsa, güzlük kalırlar. Aynı köyden üç beş hane bir araç tutar, eşyaları onla yollarlar, hayvanları ise yaya yollarlardı. Bu yolculuğun zorluğu ve keyfi bir başkadır. Birinci gün hava açıksa güle oynaya hayvanları otlata otlata İnce Ğarğanı geçer, Karanlıkmeşe’den aşağı çam sakızı çeke çeke ilk akşam Ardanuç’a varır, orada konaklanır. İkinci akşam, eskiden Artvin Lif Levha farikası olan yerin karşısında yol kenarında geniş bir yerde, hayvanlarla birlikte orada konaklanırdı. Üçüncü günü akşamınaa kadar Borçka zar zor geçilirdi. Borçka’yı geçince bir mola daha verilir ve dördüncü günü artık Hopa’ya inilirdi.
Hopa ve Kemalpaşa ilçelerinde Hemşin toplumu genelde yaylaya Şavşat Ardahan arasındaki yaylalar ile Ardanuç Ardahan arası yaylalara gitmektedirler.Ancak Hopa’nın Hendek köyündeki vatandaşlar Murgul yylalarına çıkmaktadırlar.1877-1878 Osmanlı-Rus harbinden önce(93 Harbi) Kemalpaşa köylerindeki vatandaşlar genellikle Batum üzerindeki Hulo köyü tarafındaki yaylaları kullanırlarken,93 harbinden sonra bu yaylaların Rusya tarafında kalması sonucunda Kemalpaşa civarındaki köyler yaylacılık konusunda bayağı sıkıntı çekmişlerdir.Hatta Osmanlı arşiv kayıtlarının incelenmesinde bazı köylülerin hayvanlarını eski yaylalarına getirebilmek için sınırda Rus askerleri ile itilaflar yaşamışlardır.Aynı sıkıntı Ardahan yaylalarında da devam etmiş Hopa köylerinden yaylaya çıkacak köylüler Rusların hakimiyeti altında bulunan yaylalara hayvanlarını götüremez duruma düşmüşler,bunun üzerine bu sorunun giderilmesi için Osmanlı Devleti tarafından diplomatik girişimler olmuştur.
28.09.1884 tarihli Osmanlı arşiv kayıtlarında bulunan “Rusya: Hopa Kazası’na tabi Hemşin Köyü ahalisinin hayvanlarını beslemek üzere Ardahan yaylalarına gitmeleri Rusya Hükümeti tarafından engellendiğinden, bunun önlenmesi hakkında Lazistan Sancağı Mutasarrıflığı’nın tahriratı, Hariciye’ye verilen tezkire ile diğer tahrirat ve bu yolda Petersburg Sefareti tarafından yapılan girişime dair rapor” adlı belge,bu hususla ilgili olarak sıkıntıların çözümü için yapılan girişimlere örnek bir belgedir.(Yer : HR.SYS. / 1342 – 37 – 0 Tarih : M-28-09-1884 Osmanlı arşiv kayıdı.)
Yine O dönemde yaylaya çıkma konusunda yaşanan sıkıntılarla ilgili olarak Osmanlı arşivlerinde bulunan “Hopa Hudud Bölüğü mıntıkasındaki ahalinin yaylaya gitme zamanı hulul etmekte olduğu cihetle götürecekleri hayvanatın gümrük resmi. (Maliye; İD/79-1)” şeklindeki belge,o yıllarda(1926 yılında) Rusya tarafındaki yaylaya gidebilmek için gümrük işlemlerinin yapılarak izin verildiği anlaşılmaktadır.(Yer : BEO / 4250 – 318705 – 0 Tarih : H-20-02-1332-tarihli Osmanlı arşiv kaydı )
Kısacası;gerek 93 harbinde ve sonrasında,gerekse 1.Dünya Savaşı ve Cumhuriyetin kurulduğu ilk yıllarda Rusya tarafına kalan yaylaların kullanılabilmesi için Hopa ve Kemalpaşa köylerindeki vatandaşların çok sıkıntılar çektikleri anlaşılmaktadır.Kaldı ki 1877-1878 Osmanlı Rus Harbinden 1.Dünya savaşının bitimine dek Ardahan,Şavşat yaylaları Rusların hakimiyeti altında olduğundan,geçimini hayvancılıkla sağlayan Hopa ve Kemalpaşa köylüleri bayağı bir sıkıntı yaşamışlar ve zorluklar çekmişlerdir.Aşağıda bu husula ilgili Osmanlı kayıt özetleri verilmiş olup,ilgili kayıt özetleri incelendiğinde insanlarımızın ne tür sıkıntılar çektiği açıkça anlşaşılacaktır.
Yaylacılıkla ilgili Osmanlı arşiv kayıt özetleri
Kaymakamlıkla idare olunan Hopa’nın bazı köy, yaylak ve arazisinin mazide Rusya’ya terk olunması ile, ahalinin kaderine terkedildiği ve bu ahalinin Arhavi nahiyesine nakli.
Yer : Y..PRK.AZJ. / 11 – 48 – 0 Tarih : H-10-09-1303 –
Hopa Hudud Bölüğü mıntıkasındaki ahalinin yaylalara götürecekleri hayvanatın imrarına müsaade itası. (Dahiliye)
Yer : BEO / 4044 – 303250 – 0 Tarih : H-09-06-1330 –
Hopa Hudud Bölüğü mıntıkasındaki ahalinin yaylaya gitme zamanı hulul etmekte olduğu cihetle götürecekleri hayvanatın gümrük resmi. (Maliye; İD/79-1)
Yer : BEO / 4250 – 318705 – 0 Tarih : H-20-02-1332 –
Hopa Kazası dahilinde Poticor ahalisinden yaylaya gitmekte olan şahıslarla Rus devriyesi arasında meydana gelen çatışma hakkındaki tahkikatın Sadaret’e taktimi.
Yer : DH.MKT. / 744 – 39 – 0 Tarih : H-03-05-1321
Rusya: Hopa Kazası’na tabi Hemşin Köyü ahalisinin hayvanlarını beslemek üzere Ardahan yaylalarına gitmeleri Rusya Hükümeti tarafından engellendiğinden, bunun önlenmesi hakkında Lazistan Sancağı Mutasarrıflığı’nın tahriratı, Hariciye’ye verilen tezkire ile diğer tahrirat ve bu yolda Petersburg Sefareti tarafından yapıla girişime dair rapor.
Yer : HR.SYS. / 1342 – 37 – 0 Tarih : M-28-09-1884 –
YAYLA YERLERİ VE BU YAYLALARA ÇIKAN KÖYLER,SÜLALELER
Bilbilan Yaylasına Çıkanlar:
Tavget Yaylasına Çıkanlar:Çavuşlu Başoba Köyleri
Kayadibi Yaylasına Çıkanlar:Koyuncular (Karabacaklar)
Fatmaçayır yaylasına Çıkanlar: Başoba,Üçjkardeş ve Yoldere Köyleri.(Vayiçoğlulları,Tosunoğlu,Gedikler.)
Zenginyurt yaylasına Çıkanlar:Kaya ve Başoba köyleri.(Karaibrahimoğluları,Akbıyıklar)
Şavşat-Ardahan yaylalarına çıkanlar:
Aşağı Oba Yaylasına Çıkanlar:Karaosmaniye köyü(Ustabaşlar),Çamurlu Köyü(Yılmazlar),Koyuncular Köyü(Şekerler),Başoba Köyü(Sarhoşoğulları,Yağcılar)
Vacoğlu Yaylasına Çıkanlar:Kaya köyü(Vayiçler)
Tataroğlu Yaylasına Çıkanlar: Papart-Şana Köyü(Tatarlar)
Çakmaklar Yaylasına Çıkanlar:Çaylı ve Çiftköprü Köyleri(Çakmaklar)
Kayadibi Yaylasına Çıkanlar:Çamurlu Köyü(Yıldızlar),Çavuşlu Köyü(Kayalar)
Medzler(Büyükoba) Yaylasına Çıkanlar:Kemalpaşa ve Hopa’nın farklı köyleri
Nallı Puğar Yaylasına Çıkanlar:Kazımiye köyü(Yazıcılar),Yoldere Köyü(Akyüzler),Çavuşlu Köyü (Yazıcılar)
Yığılı Yaylasına çıkanlar:Ardala Köyü,Çavuşlu Köyü(Akbıyıklar),Balık Köyü(Sarhoşlar,Gençler)
Susuz yurt Yaylasına Çıkanlar:Kaya Köyü(Altınkaya,sarhoşoğulları,karaibrahimoğluları
Sarıçayır Yaylasına Çıkanlar:Çamurlu Köyü(Cancıoğulları)Koyuncular(Ustabaşlar)
Murgul Yaylalarına çıkanlar: Hendek Köyü (Topaloğlular)
