Ortaçağ Elyazmaları – Selda Uygun

Selda Uygun

El yazma eserlerin ulusal kültürün içerisinde önemli bir yeri vardır. Tarihsel olayların kayıtları, vaazlar, azizlerin yaşamı, doğa, gök bilimleri, felsefe, dil, sanat, kahramanlık, edebiyat öyküleri gibi farklı konularda yazılan yazma eserler, toplumsal belleğin izleri olması bakımından oldukça önemlidir. El yazma eserler genellikle soyluların desteğiyle kurulan ya da yaşatılan ve kültür merkezi işlevi gören manastırlarda üretilmiştir. Bu nedenle ortaçağda, okuma-yazma lüksünün hakim olduğu yerlerin başında manastırlar gelir. Manastırların içerisinde yer alan yapılardan biri olan el yazma odaları, yazma işlevinin yerine getirildiği mekanlardır. İsminden de anlaşılacağı gibi el yazma odası dönemin yazılı metinlerinin oluşturulduğu ya da kopyalandığı yerlerdir. Okuma-yazma eyleminin seri üretime geçmediği, kopyalanmanın uzun soluklu zamanlara yayıldığı dönemlerde bu işi yapabilmek eğitim, emek ve sermaye gerektirir. Manastırlarda tutulan gündelik kilise kayıtları aynı zamanda yazı endüstrisinin de bir nevi temel taşıdır. Bu işi yapan insanların yaptıkları iş gereğince ayrıcalıklı olmaları, yapılan işin sıradanlığını da ortadan kaldırır. Belirli bir eğitim sürecinden geçen bu kişiler, tek başlarına bir el yazma eser üretebilmenin yanı sıra, eserlerin resmedilmesi (minyatür) işini de uygulayabilirler. Seri üretimde yazma ve resmetme işi bir ekip içerisinde yürütülüyorsa resmedilecek folyonun çizimlerini yapan, bu çizimleri renklendiren ve ayrılan yerlere yazıyı yazan kişiler farklı da olabilir. Dolayısıyla bir elyazma eser, farklı aşamaların tamamlanmasıyla ortaya çıkar.

Ortaçağ’da, Tao-Klardjeti Bölgesinde (Ortaçağ’da Tao-Klardjeti ismiyle anılan bölge Anadolu’nun kuzeydoğusunda yer almaktadır. Bu bölge Çoruh Nehri ve nehrin kolları olan Tortum, Barhal ve Oltu çaylarının suladığı alanlardan oluşmaktadır) inşa edilen manastırlardaki el yazma odalarının varlığı bu bölgedeki yazı üretiminin göstergesidir. Şarbiyet, Parhali, Opiza, Parehi, Tskarostavi, Öşki, Tibet, Anç gibi manastır kiliselerinde el yazma odaları vardır. Bu mekânlar manastır topluluğunda genellikle yemekhane binasının yakınında hatta ona bitişik konumda inşa edilmişlerdir¹.

Ortaçağ Gürcü Manastırları hem din, hem kültür hem de eğitim merkezi olan sanatsal el yazması dekorasyonunun gelişiminin yaşandığı yerdir². Buralarda üretilen el yazma eserlerin teknik özellikleri arasında yazıcılığın (harf işlenişi) kendi başına bir sanat alanı olup uzmanlık istemesi, baş harflerin büyük yazılması ve bu harfin genellikle asumtavruli alfabesinden olması, yazınsal ve resimsel unsurların farklı uygulanış biçimleri sayılabilir. Erken dönemde üretilen yazma eserler parşömene, 11-12 yy. üretilenler ise kağıda yazılmışlardır³. Elyazma eserlerin kapakları da ayrı bir ustalık ve işçilik gerektirmektedir.

Artvin’deki Gürcü Manastırların birçoğunda ortaçağda üretilmiş olan yazılı eserler, günümüzde Tiflis Ulusal  Elyazmaları Müzesinin (Georgian National Center Of Manuscripts) koleksiyonları arasındadır. Bu eseler, hem teknik özellikleri hem de üretildiği dönemin modasına uygunluğu bakımından bir bütünün parçalarıdır. Ayrıca, yazıldıkları döneme tanık niteliğinde olan elyazma eserler, günümüzden geçmişe bakarken bizlerin araştırmaları için temel kaynak niteliğindedir. Elyazma eserlerin, günümüzde okuma-yazma oranı yüksek olan Artvin’in tarihsel sürecinde bir nevi lokomotif görevi üstlendiğini de belirtmek gerekir.