Tao-Klardeji[1] ismiyle anılan bölge; Çoruh Nehri ve nehrin kolları olan Tortum, Pahral ve Oltu çaylarının suladığı alanlardan oluşur. M.Ö IV. yüzyılda Çoruh Vadisi içerisinde bağımsız beylikler olarak yaşayan Tao (Oltu), Klardjeti (Bereket), İspiri (ispir), Tourtumi (Tortum), Chavcheti (Şavşat), Tchildirili (Çıldır), Aitahani (Ardahan) ve Kola (Göle) Beyliklerinden Tao ve Klardjeti Beylikleri güçlenerek diğerlerinden daha fazla ön plana çıkmıştır. Bu nedenden dolayı bölge, Tao-Klardjeti ismiyle anılmaya başlamıştır (Kadiroğlu ve İşler, 2010, s. 7-10; Bayram, 2005, s. 19-20)
Tao ve Klardjeti Beyliği’nin ön plana çıkmasının diğer bir nedeni; Arap işgali altındaki Kartli’de güç koşullarda sürdürülen yaşamdır. Uzun süren işgal, Katli halkını yakından ve olumsuz etkilemiştir (İberieli, 2014, s.151). Bu durum, -sekizinci yüzyıldaki baskılar ve halifenin azalan politik gücü sonucunda- Gürcülerin Kakheti Bölgesi’nde bağımsızlıklarını ilan etmesine kadar sürmüştür. Böylece bölge içerisindeki beyliklerin konumunu değişmiş ve yönetimsel farklılıklara neden olmuştur. Tao ve Klardjeti Beyliklerini Bizans İmparatorluğu’na bağlı olan Bagrationi (Bagratlı) Sülalesi yönetmeye başlamıştır (Kadiroğlu ve İşler, 2010, s.7). Bagrationi Sülalesi, Speri (İspir) kökenlidir ve onlarla ilgili bilgilere Gürcü ve Ermeni dönem kaynaklarının yanı sıra; kiliselerdeki kitabelerden ulaşılmaktadır. Bagrationi ailesi iki kola ayrılmıştır ve bu kollardan biri Ermenistan’a, diğeri Gürcistan’a yerleşmiştir. Kaynaklara göre Bagrationiler ilk olarak Samstke ve Klardjeti’de yerleşir ve sekizinci yüzyılda Tao’yu da sınırları içerisine alır (İberieli, 2014, s.153; Kadiroğlu ve İşler, 2010, s.7).
Adernese’nin oğlu I. Aşot (780–826), Tao-Klardjeti Beyliğinin kurucusudur. I. Aşot 813 yılından sonra Kurolopat unvanı alan ilk Bagrationi ve Gürcü kralıdır[2]. Böylece Bizans ve Ermeni kaynaklarında İberya ve Gürcü Kralı olarak anılmaya başlamıştır. I. Aşot büyük oğlu Adarnese’yi, küçük oğlu Bagrat’ı ve karısını alarak Ardanuç’a gelmiştir. Ardanuç’ta Guram adında bir oğlu daha olmuştur. Dizanteri hastalığı nedeniyle nüfusu azalan Ardanuç’ta halk tarafından sevinçle karşılanmıştır. Kendi parasıyla köy satın alarak bazı köyleri imar ettirmiştir. Vahtang Gorgosali’nin kurduğu kenti tekrar inşa ederek yeniden imara açmıştır. Ardanuç (Adakale) Kalesini ve çevresini onartmış, surların önünde bir şehir kurdurmuştur. Kalenin içerisine Aziz Petrus ve Paulus Kilisesi’ni yaptırmış ve kendisi içinde bir mezar inşa ettirmiştir. I. Aşot’un yeniden kurduğu Ardanuç, onun zamanında başkent olmuştur[3] (Edwards, 1986, s. 171; Djobadze, 1992, s.19; Brosset, 2003, s. 224–227). I. Aşot’un yürüttüğü imar faaliyetleri oldukça önemlidir. O, Rahip Grigol Handtza’nın bölgede inşa ettirdiği manastırlara, maddi ve manevi destek vermiştir. Tao-Klardjeti Bölgesi hem siyasi hem de kültürel ve dini açıdan refah seviyesine ulaşmıştır (N. Marr, 1911).
Handtzalı Grigol 759-861 yıllarında Tao-Klardjeti’de yaşamış bir rahiptir ve bölgeye Kaartli’den gelmiştir. Onun ölümünden doksan yıl sonra “Handztalı Aziz Grigol’un Yaşamı” ismiyle yazılan elyazması, Rahip Grigol’ün yaşamını ve Tao-Klardjeti’de kurduğu manastırları konu edinmiştir. Elyazmasında bölgedeki manastırların adları, inşa tarihleri, konumları ve birbirleriyle ilişkileri hakkında bilgiler bulunmaktadır. Ayrıca dönemin yöneticileri, rahipleri ve soylularının manastırları ziyaret ettiğine dair kayıtlar da vardır.
951 yılında Grigol Merçule tarafından yazılan elyazma eserin hazırlanmasına o günlerde Handzta Manastırı’nda rahip olan Tevdore ve onun oğlu Yuhanne yardım etmiştir. Nuskhuri harfleriyle yazılan elyazma eser, 1902 yılında incelenmiş, 1911 yılında Gürcüce, 1917-1919 yıllarında Latince ve 2001-2002 yıllarında da Fransızca yayınlanmıştır. Elyazması, günümüzde Kudüs Patrikhane Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Parşömen üzerine yazılan eserin 0.395×0.28 m boyutlarında, 86 bölüm ve 268 foliodan oluştuğu bilinmektedir. Bölgedeki birçok manastırın araştırmaya başlanması da elyazmasının keşfine dayanır. Bu eserin keşfiyle araştırmacılar Tao-Klardjeti’ye gelerek ilk bilimsel çalışmaları başlatmış ve o zamana kadar isimleri bile bilinmeyen birçok manastırı bu eserdeki bilgilerden yola çıkarak adlandırmışlardır[4]. (Kadiroğlu ve İşler, 2010, s.189; Bayram, 2005, s.136-139).
Handztalı Aziz Grigol’un Yaşamı isimli elyazmanın XI. bölümünde, rahip Grigol’ün, dönemin kralı I. Aşot ile gerçekleştirdiği görüşmenin ayrıntıları yazılıdır. I Aşot’un Grigol’e gösterdiği yakınlık ve bölgedeki manastırların yapımına sunduğu destek elyazmanın bu bölümünden anlaşılabilir. Türkçe çevirisinin bir bölümünü sunduğumuz metin aşağıda verilmiştir.
“…Gabriel Dapançuli, Aşot Kuropalat’a, Grigol’un iyi faaliyetlerinden söz etti. Aşot bir ferman yazarak Grigol’ü saraya davet etti. Grigol geldiğinde Aşot ve oğulları Bagrat, Gvaram ve Adernese saygı ve alçakgönüllülükle karşıladılar. Grigol kralı takdis etti. Sonra birlikte oturdular ve Aşot Girigol’e durumunu sordu. Grigol’de Handtza Manastırının olduğu yerden söz etti. –Issız ve geniş bir alana kurulmuştur. Güneşli ve ılıman havalıdır. Hoş kokulu soğuk pınarları ve sayısız meşe ağaçları vardır. Ancak kayalıklar çok olduğundan ekilecek tarlalar ve biçilecek otlar yoktur. Dağların keskin ve sarp zirvesinde yaşamak çok güçtür.- Bunun üzerine Kuropalat, Şatberdi’nin verimli topraklarını Handtza Manastırına tarla olarak ayırdı. Kuropalatın üç oğlu; Adernese, Bagrat, Gvaram da topraklar ayırdılar. O zaman Grigol, Handtza’ya döndü ve tüm kardeşlerine İsa’nın faziletiyle zaferi müjdeledi…” biçiminde aktarılmıştır (Bayram, 2005, s.139).
K A Y N A K Ç A
Bayram, Fahriye. (2005). Artvin’deki Gürcü Manastırlarının Mimarisi, İstanbul: Ege Yayınları
Brosset, M. F. (2003). Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar), (Çeviren: H. D. Andreasyan), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Djobadze, Wachtang. (1992). Early Medieval Georgian Monasteries: In Historic Tao, Klarjet’i and Şavşet’i, Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
Edwards, Robert W. (1986). The Fortifications of Artvin: A Second Preliminary Report on the Marchlands of Northeast Turkey, Dumbortan Oaks Papers 40
İberieli Sandro (2014). Gürcü Halkının Tarihi. Osmanlı-Gürcü İlişkileri Üzerine Kapsamlı Bir Araştırma Cinius Yayınları, İstanbul
Kadiroğlu, Mine – İşler Bülent. (2010). Gürcü Sanatının Ortaçağı Ankara: Onur Matbaacılık Ltd. Şti.
Marr, N. (1911). Giorgi, Merçul Zitie Sviatogo Giorgija Khanztijskogo, Gruzinki Tekst Dnevnikom Poezdki v Şavşjui Klardziju, St. Petersburg.
Salia N.K. – Beridze W. (1975). Revue de Kartvelogie a Review of Georgian and Caucasian Studies Georgia: An Introduction, Vol XXX, Bedi Kartlisa, Paris
[1] Bu yazıda, Tao-Klardteti ismiyle bilinen coğrafyanın sırları çizilmek suretiyle, bölgenin önemli din adamlarından birisi olan Rahip Grigol Handtza tanıtılmaya çalışılmıştır. Çalışmada verilen bilgilerin kısa ve öz olması amaçlanmıştır.
[2] Kuropalat: Bizans İmparatorlarınca Ermeni ve Gürcü yöneticilerine verilen “sarayın bekçisi” anlamındaki sözcüktür (Bayram, 2005, s. 19). Başka bir yayına göre, Bizans’ta yüksek yönetici (Bölge Valisi) olarak ifade edilmiştir (İberieli, 2014, s.153).
[3] Ardanuç’un başkent olduğu tarih konusunda çeşitli görüşler vardır. Brosset ve Kırzıoğlu 813; Salia-Beridze 809 tarihini kabul ederler. (Brosset, 2003, s. 273; Kırzıoğlu, 1953, s. 232 ; N.K. Salia- W. Beridze, 1975, s.26)
[4]Handztalı Aziz Grigol’un Yaşamı isimli elyazmayı, 1902 yılında Kudüs’te bulan Rus Dilbilim Uzmanı Niko Marr’dır. Niko Marr bulduğu eserden yola çıkarak 1904 yılında bölgeye gelmiştir. Bölgedeki çalışmalarını belge niteliğindeki fotoğraflarla destekleyerek bizlere aktarmıştır. Niko Marr’ın bu çalışmasının ardından araştırmacılar bölgeye gelmeyi sürdürmüştür. Türkiye’deki ilk bilimsel çalışma ancak 1984 yılında yapılabilmiştir. Mine Kadiroğlu tarafından Hacettepe Üniversitesi’ne sunulan “Oltu (Tao) Bölgesinde 9-11. Yüzyıl Kiliseleri” adlı tezi bu alandaki ilk bilimsel çalışmadır. Kadiroğlu 1996 yılında kurduğu ekibiyle beraber bölgede yüzey araştırmaları yapmış ve bu araştırmalarının sonuçlarını bilimsel olarak yayınlamıştır.
